گزیده آثار هنری ابوالفضل رنجبران

طراحی پوستر پیامبر رحمه للعالمین به خط ثلث

طراحی پوستر پیامبر رحمه للعالمین به خط ثلث / ابوالفضل رنجبران پژوهشگر تاریخ هنر، ابوالفضل رنجبران طراح و گرافیست،

طراحی پوستر پیامبر رحمه للعالمین به خط ثلث

موضوعات: طراحی پوستر پیامبر رحمه للعالمین به خط ثلث (صلوات الله علیه)

طراح: ابوالفضل رنجبران

زمان خلق اثر: 1401

تکنیک‌ اجرا: دستی و دیجیتال

شاخه هنری: خوشنویسی و گرافیک

نوع خط: ثلث، ام الخطوط اسلامی

معرفی خط ثلث
خط ثلث یکی از شیوه‌های بسیار مهم در خوشنویسی اسلامی و یکی از خطوط ششگانه است که ابداع آن را به و ابداع آن را به ابوعلی بن مقله بیضاوی شیرازی معروف به ابن مقله که در قرن سوم هجری می‌زیسته نسبت می‌دهند.خط ثلث با ساختاری ایستا و موقر، بیشتر در تزئین کتاب‌ها و کتیبه‌ها به‌کار رفته است. تکامل تدریجی ثلث به عنوان خطی تزئینی توسط ابن مقله، ابن‌بواب و یاقوت مستعصمی شکل گرفت. ابن‌بواب زیبایی و ظرافت را با خط ثلث همراه کرد. خط ثلث در ایران برای نوشتن عنوان سوره‌های قرآن کریم، پشت جلدنویسی، سرلوحه‌ها، و بخصوص در کتیبه‌ها و کاشی‌کاری‌ها بکار رفته‌است و هنوز نیز رایج است.

تاریخچه
برخی معتقدند که ثلث خطی است که از خط کوفی استخراج شده و برخی معتقدند پیشینهء خط ثلث به خط جلیل، که خود منبعث از خطوط نبطی و مسند بود، باز می‌گردد و سابقه آن را به خطوط ثلثین، خط طومار و خط نصف مرتبط دانسته‌اند.
در باره نخستین واضع خط ثلث اتفاق نظر وجود ندارد. ابن ندیم قُطْبة مُحَرِّر کاتب معروف اواخر عصر اموی، را واضع خط ثلث دانسته است. قلقشندی بر آن است که واضع ثلث، ابراهیم شجری (شِحْری، سِجْزی، سگزی)، خطاط مشهور دورهء مأمون عباسی بود که آن را از ثلثین اخذ کرد. بعدها، نویسندگان رساله‌های مختلف «آداب الخط»، غالباً ابن مُقْله بیضاوی شیرازی (درگذشت: 328) و گاه ابن بواب (درگذشت: 413) یا یاقوتِ مُستَعصَمی (درگذشت: 698) را واضع خط ثلث معرفی کرده‌اند. این ابهام امروزه نیز در میان محققان باقی‌است.

یاقوت مستعصمی
بیشتر محققان بر این باورند که ابن مقله، به عنوان نخستین کسی که خطوط شش گانهء اسلامی را قاعده‌مند کرد و در تکامل اولیهء این خطوط و به‌ویژه ثلث، تأثیر به‌سزایی داشته است و پس از وی ابن بواب و یاقوت مستعصمی بیشترین سهم را در منزه کردن و تکامل این خط به‌خود اختصاص داده‌اند. یاقوت، به‌ویژه تأثیر بسیاری در تکامل این خط داشته‌است. به ویژه پس از او بود که خط ثلث به عنوان خطی تزئینی و شایسته کتیبه‌نگاری تبدیل شد و در این زمینه گوی سبقت را از خط کوفی ربود. یاقوت مستعصمی را به عنوان بزرگترین خوشنویس خط ثلث ستوده‌اند.
ثلث‌نویسان و کتیبه‌نگاران بزرگ صفوی و عثمانی، این خط راه خوشنویسان بغداد و به ویژه یاقوت را دنبال کردند.

عصر صفوی و قاجار
دورهء شکوفایی خط ثلث در ایران، پس از عصر صفوی، بنا به دلایلی مانند رونق خط نستعلیق و هرج و مرج‌های طولانی سیاسی و اجتماعی، سیر نزولی یافت آنچنانکه تا پایان عصر قاجار، فقط یک ثلث‌نویس برجسته (محمدباقر شریف شیرازی) مجال ظهور یافت. اما در عثمانی اهمیت خط ثلث سیر صعودی داشت و آن دیار به‌تدریج به کانون ثلث نویسی مبدل گشت. ظهور جمع کثیری از ثلث‌نویسان برجسته در عثمانی، طی قرون نهم تا چهاردهم و کثرت آثار به جا مانده از آنان، که با ابداع شیوه‌های متنوع هنری در نگارش ثلث همراه بود، گویای چنین موقعیت ممتازی است.

خط ثلث در سده اخیر
در سده اخیر، خط ثلث در ایران، عراق، ترکیه، سوریه، لبنان و مصر از اقبال نسبی برخوردار بوده و استادان برجسته‌ای قدم به عرصه نهاده‌اند. شیوه‌های رایج ثلث در این نواحی، به رغم برخی تفاوتها، همان شیوه‌های دورهء صفوی و عثمانی است.

ویژگی‌ها خط ثلث
الف‌های کشیده و بلند و دوایر نسبتاً کم عمق و باز از خصوصیات این خط است. در خط ثلث کلمات گاهی مجزا و گاه خیلی تو در تو و سوار بر یکدیگر نوشته می‌شوند که به این علت گاهی خوانایی آن کم می‌شود. این خط از لحاظ ظاهری بی شباهت به خط محقق نیست با این تفاوت که در این خط برخلاف محقق دور حروف بیشتر و اندازه آنها کوچکتر است. در ثلث، حروف و کلمات، درشت ولی جمع و جورتر از محقق بوده و حلقه‌ها و گره‌ها باز و در برخی موارد بسته می گردند. این خط با وجود برخی شباهتها با خطوط محقق و نسخ و توقیع، در مفردات و مرکّبات، با آنها تفاوتهایی دارد از جمله در طول الف، قطّ قلم، دور و سطح، فتح و طمس، مدّات (کششها) و نحوه پیوستگی و ارتباط کلمات با یکدیگر.
ثلث از خطوط مستدیر (دارای حرکت منحنی) و از لحاظ قواعد و اصول، از دشوارترین و کامل‌ترین و زیباترین خطوط اسلامی است. ریتمی که در اثر تکرار ضربه‌های عمودی و بلند حروف در این خط ایجاد می‌شود القاء کننده قدرت عظمت و بزرگی است. انتهای حروف، منتهی به دنباله‌ها و رشته‌های باریک و نازکی (تشمیرات‌) است که به شکل پیچیده یا رها شده (ارسال)، یا به صورت قوس‌ها و دایره‌های گود هستند. نسبت دور یا حرکتهای منحنی به سطح یا حرکتهای مستقیم (تقویر و بسط )، دو به یک و نسبت قَــطِّ (برش مورب ) قلم به منظور ایجاد تشمیرات، در حد تحریف و میل کامل است (قطّ محرف = بین 35 یا 45 درجه)، هرچند برخی، قطّ آن را متوسط (بین 15 تا 25 درجه) دانسته‌اند.

تعادل سواد و بیاض‌ در ثلث
تزئینات و حروف خفیفه، به منظور یکنواخت کردن خط و زمینه، برقراری نسبت میان سیاهی خط و سفیدی داخل حلقه‌های حروف (تعادل سواد و بیاض‌) و آراستن حروف و کلمات به نحو بارزی به کار می‌روند. برای گذاشتن اعراب، از قلمی ظریف‌تر (قلم حرکت)، که اندازه آن 1/3 یا 1/4 قلم ثلث است استفاده می شود؛ با این حال برای گذاشتن فتحه و گاه ضمه و تنوین، قلم اصلی به کار می رود.

وجه تسمیه
درباره به‌کار رفتن نام «ثلث» به معنی «یک سوم» برای این روش از خوشنویسی، دلایل گوناگونی آورده‌اند. یکی از دلایل ذکر شده داشتن 1/3 سطح (خطوط مستقیم) و 2/3 دور (خطوط منحنی) در شکل حروف و کلمات آن است. و برخی معتقدند این نامگذاری برای آن بوده که اندازه سرقلمِ ثلث، یک سوم اندازه قلم طومار است. قلم درشت طومار که مخصوص نوشتن طومارها و نامه‌ها بود به نوعی قلم معیار به‌شمار می‌آمد. بر اساس نظری دیگر، این نامگذاری به سبب ارتباط میان خط ثلث با نسخ یا محقق است، با این توضیح که پیش‌نیاز تبحر یافتن در نوشتن خط ثلث، تسلط بر نسخ یا محقق و در واقع تسلط بر دست کم دو خط از خطوط ششگانه (= یک سوم) است.

ثلث، مادر خطوط
به خط ثلث، «ام الخطوط » یا «مادر خطوط» لقب داده‌اند چرا که به نظر می‌رسد بسیاری از خطوط دیگر از این خط منشعب شده باشند. از طرفی می‌تواند در ارتباط با آیة 11 سورة نساء «فَلِاُمِّهِ الثُّلُث »، بوده است. اما باید این نظرها را که کمتر رهیافتی تاریخی به هنر داشته اند، با احتیاط تلقی کرد.

کاربرد خط ثلث
خط ثلث با امکان ایجاد ترکیب‌هایی زیبا و موقر بیشتر در کتیبه‌های تزئینی کتاب‌ها و بناهای مختلف مذهبی و گاه غیر مذهبی به‌کار رفته است.در گذشته برای نوشتن قطعات، پشت جلد، عناوین، سرلوحه‌ها و تقسیمات کتابها، الواح سردر خانه‌ها و مغازه‌ها، کتابت قرآنهای جامع، حککی سنگ‌ها و مهرهای قیمتی و نشان‌ها از خط ثلث استفاده می‌شد. اما عمده‌ترین و مهم‌ترین کاربرد این خط کتیبه‌نویسی محراب‌ها، قبه‌ها و سر در ورودی مساجد، توأم با طرحهای اسلیمی و ختایی است که رواج آن، به سبب هماهنگی خط ثلث با طرح‌ها و رنگ‌ها و کاشی کاری مساجد است. از این رو، همواره جمع کثیری از ثلث‌نویسان در زمرهء کتیبه‌نویسان نیز بوده‌اند.

بار مذهبی نیرومند
امروزه نیز در کنار کاربرد تزئینی مهمترین کاربرد خط ثلث در کتیبه‌نویسی است. خط ثلث دارای بار مذهبی نیرومندی است از این رو در دورهء پس از انقلاب اسلامی در آثار گرافیکی برای نوشتن آیات قرآن و ادعیه به‌کار رفته است. همچنین در عناوین برخی مجله‌ها پشت جلد کتاب و طرح تمبر و مانند آن‌ها نیز دیده می‌شود.

اساتید برجسته ثلث
مهم‌ترین نوآوران ثلث، پس از یاقوت مستعصمی، عبداللّه صیرفی (درگذشت: 742)، بایسنغر میرزا (درگذشت: 837)، عبداللّه طبّاخِ هروی (درگذشت: 862 یا 885) و ملاعلاءبیگ (سده دهم هجری) بودند که موجب رونق و تکامل و گسترش بیش از پیش ثلث تا اواخر سدة دهم شدند. شیوه عبداللّه صیرفی را شاگردش خیرالدین مرعشی (درگذشت: 876) به قلمرو عثمانی بُرد و شاگرد برجسته‌ای چون حمداللّه آماسی (درگذشت: 926) را پرورش داد. احمد قره حصاری (درگذشت: 963)، دیگر ثلث نویس برجسته عثمانی، که بعدها شیوه جدیدی در ثلث ابداع کرد، نیز پرورش یافته اسداللّه کرمانی (درگذشت: 892) است.

ثلث نویسان ایرانی
از ثلث‌نویسان و کتیبه‌نگاران برجستهء ایرانی در دوران معاصر، احمد نجفی زنجانی (درگذشت: 1361 ش)، عبدالحمید ملک الکلامی (درگذشت: 1328 ش)، محمدعلی غروی کاتب (تولد: 1288 ش)، حبیب‌اللّه فضائلی (درگذشت: 1376 ش)، سید مرتضی نجومی، عباس مصباح زاده، محمد موحد حسینی، محمدرضا قنبری و عبدالصمد صمدی هستند.

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.

تازه های مقالات

ارسال نظر

نظرات کاربران